در تقویم جهانی، هجدهم دسامبر، به نام «روز جهانی مهاجران» نام‌گذاری شده است. این روز که نخستین‌ بار سال ۲۰۰۰ میلادی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به رسمیت شناخته شد، فرصتی برای یادآوری کرامت انسانی مهاجران و حقوق آنان در سراسر جهان است. همچنین آگاهی جامعه بین‌المللی را درباره چالش‌ها و مشکلاتی مهاجران از جمله نابرابری‌های اجتماعی و تنگناهای مالی افزایش می‌دهد. در حال حاضر میلیون‌ها مهاجر در سراسر جهان در از سرزمین‌های خود دور مانده‌اند و در کشورهای میزبان با انواع مشکلات مواجه‌اند. طبق آمار موجود بین چهار تا هشت میلیون از این مهاجران را نیز ایرانیان تشکیل می‌دهند.

بر مبنای گزارش اخیر سازمان ملل متحد، تعداد مهاجران بین‌المللی در سال ۲۰۲۴ به حدود ۲۸۴ میلیون نفر رسیده است که معادل بیش از ۳ درصد جمعیت جهانی است. این افزایش از یک سو رشد مستمر مهاجرت در سطح جهانی را نشان می‌دهد و از سوی دیگر تاثیر گسترده مهاجرت بر جوامع و اقتصادهای آنان را آشکار می‌کند.

طبق داده‌های موجود هند، مکزیک، فیلیپین، چین، مصر، لیبی، سوریه، افغانستان و بنگلادش از کشورهایی‌اند که شمار زیادی از مهاجران را به کشورهای مختلف جهان فرستاده‌اند. شهروندان این کشورها به دلایل مختلف از جمله شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، و محیطی راهی کشورهای دیگر جهان می‌شوند.

در رده‌بندی جهانی مهاجران، ایران در میان کشورهای بزرگ مهاجر فرست قرار دارد، اما از آنجا که جمهوری اسلامی، آمار دقیق ایرانیان خارج از کشور را مکتوم نگه می‌دارد، رتبه ایران در رده‌بندی‌های جهانی دقیقا مشخص نیست. با این حال، بر اساس آمارهای جهانی، ایران یکی از کشورهای عمده مبدا مهاجران است و بسیاری از ایرانی‌ها به کشورهای مختلف، به ویژه به کشورهای اروپایی، ایالات متحده، و کشورهای همسایه مانند ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس مهاجرت کرده‌اند.

در برخی از گزارش‌ها، ایران جزو ۱۰ کشور برتر مهاجر فرست در جهان قرار می‌گیرد. علت اصلی این مهاجرت‌ها نیز مشکلات اقتصادی، اجتماعی، و سیاسی در کشور است.

روند مهاجرت ایرانیان پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران آغاز شد و طی بیش از چهار دهه اخیر با شیب صعودی ادامه یافت. در تمام این سال‌ها هم سن مهاجرت کاهش یافت و هم دایره شمول آن بیشتر شد. به این معنا که اگر در سال‌های پایانی دهه ۵۰ فقط طیف‌های خاصی از اپوزیسیون و نخبگان و متخصصان از ایران مهاجرت کردند، حالا دیگر همه اقشار جامعه از پزشک و پرستار گرفته تا کارگر ماهر و ساده به رفتن از ایران تمایل نشان می‌دهند.

داده‌های رصدخانه مهاجرت ایرانیان نشان می‌دهد که مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، ناامیدی، بحران اشتغال و به‌طورکلی حکمرانی جمهوری اسلامی عوامل موثر بر مهاجرت ایرانیان‌اند.

حتی داده‌های آماری نهادهای رسمی نیز از افزایش شمار مهاجرت‌ها از ایران خبر می‌دهند و گستردگی ابعاد آن را آشکار می‌کنند. نتایج نظرسنجی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری نشان می‌دهد نه‌تنها میل و تصمیم به مهاجرت در میان گروه‌های مختلف اجتماعی، به‌ویژه متخصصان و تحصیل‌کرده‌ها، وجود دارد که آنان میل و تصمیمشان را در ابعاد و اشکال مختلف عملی می‌کنند.

در این گزارش آمده است که «جامعه ایران در شرایط خاص مهاجرتی به‌سر می‌برد و جو روانی سنگینی پیرامون میل به مهاجرت در کشور وجود دارد». به این معنا که میل به مهاجرت در جامعه ایران بسیار فراگیر شده و زندگی مردم را تحت تاثیر قرار داده است.

داده‌های نظرسنجی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری از این حقیقت پرده برمی‌دارد که «جامعه ایران در حال حاضر در وضعیت خاص پیوستگی کلیه حلقه‌های خرد و کلان زنجیره مهاجرت قرار دارد و در صورتی‌که روندهای تشدیدکننده مهاجرت مدیریت و کنترل نشوند، مهاجرت عام یا مهاجرت توده‌وار کلید می‌خورد».

آبان‌ماه سال گذشته نیز روزنامه بریتانیایی فایننشنال تایمز در گزارشی به شیوع ناامیدی در میان ایرانیان و فرار مغزها از این کشور پرداخت نوشت که ایران در حال گذراندن مرحله «مهاجرت گروهی کنترل‌نشده» است.

براساس این گزارش، مقصد بسیاری از مهاجران ایرانی کشورهای اروپایی، استرالیا، کانادا و آمریکا است، اما در سال‌های اخیر مهاجرت به کشورهای خلیج‌فارس ازجمله قطر، عراق، امارات متحده عربی و عمان نیز در میان افراد جویای کار افزایش یافته است. ضمن اینکه ترکیه همچنان یکی از مقصدهای اصلی مهاجران ایرانی به شمار می‌رود.

داده‌های موجود نشان می‌دهد که شمار زیادی از ایرانیان مهاجر مایل‌اند پس از سقوط جمهوری اسلامی به کشور بازگردند. سقوط بشار اسد در سوریه و موج بازگشت سوری‌های مهاجر به کشورشان در شبکه‌های اجتماعی فارسی‌زبان بازتاب فراوانی داشت و بسیاری از مهاجران در کشورهای مختلف اذعان کردند که در صورت سقوط جمهوری اسلامی در اولین فرصت به ایران بازمی‌گردند. حال‌آنکه طبق برآوردهای رصدخانه مهاجرت ایرانیان میل به بازگشت بین ایرانیان مهاجر در صورت تداوم وضعیت موجود زیر ۴ درصد است.